Слепиот ужас на Беласица: Како Василиј II го скрши Царот Самуил и неговата војска

Самуил

​Во почетокот на 11. век, Царството на Самуил – една од најмоќните државни формации на југот со центар во Преспа и Охрид – водеше војна за егзистенција против моќната Византиска Империја. Царот Самуил, кој успеа да создаде и да одбрани голема држава на Македонците, беше најистакнатиот противник на византискиот император Василиј II.

​Кулминацијата на оваа децениска војна се случи во летото 1014 година, со чин на суровост што ја запечати судбината на една империја и го скрши нејзиниот владетел.

​1014: Катастрофата кај Клисурата Клуч

​За да ја заштити срцевината на своето царство, Цар Самуил ја утврдил клисурата Клуч (денешна Беласица) со моќна ограда (палисад), верувајќи дека позицијата е непробојна.

​Меѓутоа, со лукав маневар, византискиот генерал Никифор Зифија успеал да ја заобиколи Самуиловата војска преку тешки планински патишта и да ја нападне од зад грб.

• ​Поразот: Војската на Самуил била разбиена, а Царот успеал да избега со помош на неговиот син, Гаврило Радомир.
• ​Заробеништво: Василиј II заробил околу 15.000 војници од Самуиловата војска, кои се бореле за својата татковина.

​Чинот на нехуманост: Казната на Василиј II

​Василиј II, сакајќи да го скрши духот на отпор на Самуил и на целото негово царство, наредил еден од најбруталните чинови во средновековната историја.

​Императорот наредил сите 15.000 заробени војници да бидат ослепени.

• ​Симболиката на теророт: На секои сто ослепени војници, Василиј оставил по еден со едно око, за да ја води поворката назад кон нивниот цар. Казната била наменета да биде психолошко оружје кое требало да внесе страв и очај во целиот регион.

​Последниот поглед на македонскиот владетел

​Настанот на Беласица самиот по себе бил страшен воен пораз, но она што го скршило Царот Самуил била глетката на неговиот народ.

​Кога Самуил, кој се повлекол во Преспа, ја здогледал долгата, ужасна поворка од илјадници луѓе – ослепени, измачени и предводени од нивните соборци со по едно око – трагедијата била преголема.

​Според хроничарите, Царот Самуил не можел да ја издржи глетката на својата верна војска која се враќа осакатена. Во длабок шок и тага, тој доживеал срцев удар и починал два дена подоцна, на 6 октомври 1014 година.

​Наследството: Симбол на епоха

​Трагедијата на Беласица е најболниот симбол на македонската средновековна државност.

​Царот Самуил, кој го жртвуваше целиот свој живот за одбрана на својата држава, ја изгуби битката, но неговиот трагичен крај и судбината на неговата војска остануваат вечен потсетник за цената на слободата и сведоштво за суровоста на империјалните сили против борбата за сопствен идентитет.

⚔️ Сподели ја оваа објава:

Facebook | Twitter | Telegram | Копирај линк

© Mak Grom — Духот на Македонија

Read More

Царицата Ѓурѓа и Дворот во Селце

Ѓурѓа

Ѓурѓа – Последната круна: Како едно пророштво го подигна „Македонскиот двор“ во 19. век

​Во текот на 19. век, додека поголемиот дел од Македонија беше под цврста османлиска власт, политичките движења беа ретки и брзо задушувани. Меѓутоа, народот не престана да сонува за слобода. Оваа надеж не секогаш доаѓаше од револуционерите; понекогаш доаѓаше од мистицизмот, пророштвата и фолклорот.

​Една од најнеобичните и најсимболичните случки во овој контекст се случи во селото Селце (денешна општина Маврово и Ростуше), каде што народот, во еден момент на длабок очај, реши да круниса своја Царица.

​Пророштвото: Наследството на царската крв

​Случката се базира на старо народно пророштво кое се пренесувало низ западна Македонија. Пророштвото велело дека Македонското царство повторно ќе се обнови и дека на престолот ќе седне нова Царица која ќе дојде од селски род. Ова укажувало на тоа дека обновата нема да биде дело на старата, аристократска елита, туку чин на божествена или народна волја.

​Локалните верници и постари луѓе одлучиле дека е дојдено времето. Нивниот избор паднал на една млада девојка од Селце по име Ѓурѓа.

• ​Изборот на Ѓурѓа претставувал чин на надеж и пасивен отпор. Со тоа што избрале водач од народот, тие ја отфрлиле легитимноста на султанот и неговата власт, заменувајќи ја со сопствена, локална и духовна власт.

​Формирањето на „Царскиот двор“

​Откако Ѓурѓа била наречена Царица, селото Селце и околните места го формирале својот симболичен „двор“. Ова не била модерна државна администрација; тоа била верска и културна институција која требало да ја штити честа на новата Царица и да го претставува обновеното царство.

• ​Улогата на дворот: Дворот преземал некои судски и административни функции на локално ниво, обидувајќи се да ги реши споровите меѓу селаните без да се обратат до османлиските власти. Со тоа, тие практично ја отфрлале отоманската јурисдикција.
• ​Симболичната војска: За да се одржи привидот на држава, биле организирани и мали одреди кои служеле како „царска гарда“. Нивната моќ била минимална, но нивната симболика била огромна.

​Оваа постапка не била наивна, туку свесен чин на предизвик – одлука да се живее според сопствените правила и пророштва, и покрај огромниот ризик.

​Крајот на сонот и Наследството

​Како што можеше да се очекува, ваков радикален и симболичен акт на суверенитет не можел да помине незабележан од османлиските власти.

• ​Жестока реакција: Востанието на Ѓурѓа не претставувало сериозна воена закана, но ја претставувало најголемата закана за легитимитетот на султанот. Бил испратен казнен одред од Дебар, кој брзо го растурил „дворот“.
• ​Последици: Ѓурѓа и нејзините најблиски соработници биле заробени и сурово казнети. Со тоа, сонот за Царството во Селце трагично завршил.

​Иако нејзиниот „двор“ траел кратко, приказната за Царицата Ѓурѓа преживеала во народните преданија како доказ за жилавоста на македонскиот идентитет. Таа сведочи за тоа дека, дури и во најтемните времиња, надежта за обнова може да се манифестира преку наједноставните, но најмоќни средства: сопствената вера во пророштвото и сопствениот избор за водач.

Read More

Оганот во срцето на Империјата: Кој беа Гемиџиите и зошто го кренаа Солун во воздух во 1903 година

​ Пролетта 1903 година. Солун – еден од најголемите и најкосмополитските градови на Отоманската Империја – живееше во привиден мир. Но, под улиците на градот, неколкумина млади луѓе, познати како Гемиџии (од турски: чамџии/бродари), копаа тунел со една цел: да го запалат срцето на Империјата и да ја разбудат Европа.

​Ова не беше обичен бунт; тоа беше чин на револуционерен нихилизам и саможртва што засекогаш го промени текот на македонската борба за ослободување.

​1. Идеалот пред животот: Филозофијата на Гемиџиите

​Гемиџиите не беа дел од традиционалната структура на ВМРО (Внатрешната македонска револуционерна организација), иако соработуваа со неа. Тие беа мала, автономна група млади интелектуалци, претежно ученици и студенти од Велес (меѓу кои и нивниот водач, Павел Шатев).

​Нивната филозофија била радикална и била под големо влијание на европскиот анархизам и идеите за пропаганда со дело. Тие веруваа во следново:

• ​Саможртва како чин на будење: Сметаа дека долготрајните илегални борби и агитации нема да донесат резултати. На Европа ѝ беше потребен шокантен, спектакуларен чин на саможртва за да се сфати сериозноста на македонското прашање.
• ​Напад на симболите: Нивна цел не беа цивилите, туку симболите на Империјата и странскиот капитал што ја поддржуваше. Солунската Отоманска банка, францускиот пароброд и европската инфраструктура беа нивни цели.
• ​Нихилизам: Нивниот чин беше очајнички – тие знаеја дека сите ќе загинат или ќе бидат фатени. Смртта била составен дел од планот, како последен, чист доказ за посветеноста на идеалот.

​2. Подготовките: Под земјата на Солун

​За да ја изведат својата мисија, Гемиџиите изнајмиле дуќан спроти најголемиот симбол на османлиската и европската финансиска моќ во градот – Отоманската банка.

​Со месеци, во најголема тајност и со неверојатна физичка издржливост, копале тунел под улицата, директно до темелите на банката. Ова барало пеколна работа, со цел да се отстрани земјата и да се постави огромно количество експлозив. Овој чин самиот по себе е сведоштво за нивната посветеност.

​3. Недела на оган: Атентатите од 28 април 1903 година

​Атентатите траеја неколку дена, но кулминацијата се случи на 28 април.

• ​Експлозијата на банката: Тунелот беше миниран. Отоманската банка беше разурната, а експлозијата одекна низ целиот град.
• ​Паробродот „Гвадалкивир“: Гемиџијата Орце Попјорданов го потопи францускиот пароброд „Гвадалкивир“ користејќи динамит, симболизирајќи го нападот врз странскиот капитал што го поддржуваше status quo-то.
• ​Град во пламен: Потоа следеа низа други напади: експлозии на железнички пруги, прекин на гасоводната мрежа и прекин на електричната мрежа. Целта била да се парализира и да се потопи во хаос економскиот центар на Империјата.

​Повеќето од Гемиџиите, соочени со потерата на османлиската војска, загинаа во борба или се самоубија, како што беше нивниот првичен план. Само неколкумина, вклучувајќи го Павел Шатев, беа заробени живи.

​4. Наследството и контроверзиите

​Чин на Гемиџиите имаше непосредни трагични последици. Отоманските власти одговорија со жестоки репресалии против македонското население во Солун.

​Сепак, целта на Гемиџиите – привлекување на меѓународното внимание – беше постигната. Вестите за експлозиите одекнаа низ европските престолнини. Иако многумина ги осудија како терористи, тие успеаја да го вратат фокусот на европските сили кон нерешеното македонско прашање.

​Еден од најголемите историски парадокси е што нивниот чин на очајничка жртва се случи само четири месеци пред Илинденското востание, за кое може да се смета дека Гемиџиите го забрзаа со својата драматична акција.

​Денес, Гемиџиите остануваат контроверзни фигури: дали беа херои-саможртвеници водени од чист идеал, или пак, радикали кои ги искористија екстремните методи за политичка цел? Одговорот лежи во длабочината на читателот и неговиот однос кон борбата за слобода.

Read More

Што е Катарскиот јазик и зошто бил создаден

Пишување тајно писмо

​Катарскиот јазик не е само дел од културната историја; тоа е брилијантен доказ за генијалноста и организираноста на македонските печалбарски мајстори во текот на османлискиот период. Додека ѕидарските тајфи (еснафи) од Дебарско, Реканско и Кичевско ги граделе најважните објекти низ Балканот, нивната највредна алатка не била мистријата, туку овој таен код.

​Што е Катарскиот јазик и зошто бил создаден?

​Катарскиот јазик, познат и како Ѕидарски говор или Калфатски јазик, е пример за арго (стручен жаргон) – вештачки создаден систем на комуникација чија основна цел е тајност.

​Иако неговото потекло не е целосно расветлено (некои го поврзуваат со Богомилите поради потребата од тајност, други со патувачките каравани), неговата функција е кристално јасна:

• ​Економска предност: Овозможувал тајно договарање на цени и надници (познати како дарма) без знаење на конкурентите (други тајфи) или нарачателите.
• ​Безбедност: Предупредување за опасност (разбојници, нечесни власти) на долгите и ризични патувања надвор од татковината.
• ​Идентитет: Ја зајакнувал солидарноста и ексклузивноста на еснафот. Само оние што го владееле, биле вистински дел од „братството на мајсторите“.

​Како функционирал тајниот код?

​Катарскиот јазик не барал учење нова граматика. Тој користел стандардна македонска (јужнословенска) синтакса, но ги заменувал сите клучни, содржајни зборови со новосоздаден вокабулар, целосно неразбирлив за надворешните лица.

​Оваа замена го правела кодот исклучително ефикасен:

1. ​Заменети зборови: Зборовите како пари, куќа, човек, јади, пиј – најважните за трговијата и преживувањето – биле заменети со уникатни катарски изрази.
2. ​Сленг и метафори: Многу зборови биле извлечени од турски, грчки или албански јазици, но биле искривени за да се користи значењето само во рамките на тајфата.

​Примери од Катарскиот речник:

Катарски збор	Значење	Контекст/Објаснување
Дарма	Пари	Најчесто употребуван збор, клучен за печалбарството.
Куртија	Куќа/Градба	Зборот за нивното главно занимање.
Устабашија	Мајстор	Водачот на тајфата (потекнува од турскиот usta).
Кат	Човек/Маж	Се користел за да се опишат локалните луѓе или нарачателот.
Куртисај	Дај/Донеси	Клучна заповед на работа.

Замислете разговор: „Ајде, Устабаши, да ја собереме дармата, овој Кат ќе не мафне.“ (Ајде, Мајсторе, да ги собереме парите, овој човек ќе нѐ измами.)

​Еснафската тајност и кодексот

​Катарскиот јазик бил нераскинливо врзан со строгиот еснафски кодекс. Учењето на јазикот било обврзувачко за секој калфа (ученик), но само Устабашиите (мајсторите) го владееле целосно.

• ​Иницијација: Постоеле непишани правила и ритуали за прифаќање на чиракот во тајната заедница и за почеток на учењето на кодот.
• ​Заклетва: Секој член бил обврзан на молк. Прекршувањето на тајноста можело да значи исклучување од тајфата – што во тоа време било рамно на професионална смрт.

​Наследството на еден изумирачки јазик

​Со крајот на масовното печалбарство и промената на животниот стил во 20. век, Катарскиот јазик постепено почнал да исчезнува. Денес, тој е речиси изумрен, зачуван само во сеќавањата на најстарите мајстори и во архивите на лингвистите.

​Но, тој останува моќен симбол на еден народ кој, соочен со економска неопходност и опасност, не само што изградил империјална архитектура, туку и создал свој лингвистички штит. Катарскиот јазик е културно богатство кое го отелотворува македонскиот отпор, снаодливост и занаетчиска чест.

Read More

Тајниот код на мајсторите: Како Катарскиот јазик го чуваше животот и занаетот на македонските ѕидари

​Македонските печалбари не само што граделе мостови, цркви и домови низ Балканот и Блискиот Исток; тие граделе и комплексен систем на тајна комуникација. Ова не бил само дијалект, туку вистински таен јазик или арго (стручен жаргон) познат како Катарски јазик (или Ѕидарски говор), кој претставувал нивно најголемо богатство и заштита.

​Што е Катарскиот јазик и зошто бил потребен?

​Катарскиот јазик претставува вештачки создаден жаргон, употребуван исклучиво од ѕидарските тајфи (занаетчиски групи) од Западна Македонија – особено од регионите Дебарско, Реканско и Кичевско. Неговото име е изведено од турскиот збор “katır” што значи мазга или магаре, животното кое било клучно за пренесување на алатот и материјалот.

​Клучни причини за постоењето на кодот:

1. ​Заштита на занаетчиските тајни: Тајфите биле многу конкурентни. Кодот им овозможувал да разговараат за техниките на градба, цените и квалитетот на материјалите без да ги разберат локалните мајстори или потенцијалните конкуренти во Грција, Бугарија или Србија.
2. ​Безбедност и стратегија: На долгите, опасни патувања надвор од Македонија, ѕидарите често носеле со себе значителни суми пари (кои им биле плаќани како аванс или завршна исплата). Катарскиот јазик им служел за да се предупредат за разбојници, лоши гостилници или нечесни работодавачи без тие да бидат свесни за тоа.
3. ​Социјална идентификација: Тоа бил јазик на „братството“. Само мајсторите кои го владееле кодот биле дел од внатрешниот круг, што ја зајакнувало нивната припадност и доверба.

​Како функционирал кодот?

​Катарскиот јазик не бил целосно нов јазик, туку систем кој главно користел македонска граматика, но со целосно изменет и измислен лексикон (зборови).

​Ѕидарите намерно ги заменувале најважните зборови со новосоздадени:

Македонски збор	Катарски збор
Пари	Дарма
Куќа/Зграда	Јаг’ла/Куртија
Мајстор	Устабашија
Печалбар	Бурекчија
Дај	Куртисај
Маж/Човек	Кат

Пример за фраза:

• ​Македонски: „Мајсторе, тие луѓе не изгледаат добро, треба да ги скриеме парите.“
• ​Катарски: „Устабаши, тиа кати не мафтарски изгледаат, куртисај ја дармата!“

​Оваа форма на комуникација била апсолутно неразбирлива за секој што не бил инициран.

​Епското патување на тајфите

​Овој таен јазик бил нераскинливо поврзан со феноменот печалбарство. Македонските тајфи биле барани низ целиот Балкан, а патувале дури до Мала Азија, Египет и Австро-Унгарија.

• ​Сезонски живот: Секоја пролет, тајфите тргнувале од своите родни села, оставајќи ги жените и децата да ги одгледуваат. Се враќале дури на есен. Оваа годишна миграција, водена од економски притисок, ја направила Македонија „фабрика за мајстори“.
• ​Ремек-делата: Користејќи ја својата стручност и тајната комуникација, тие создале некои од најзначајните верски и секуларни објекти во регионот. Струга, Крушево, Тетово – сите овие градови сведочат за врвната ѕидарска умешност.

​Наследство во изумирање

​Денес, со промената на економските услови и крајот на масовното печалбарство во таа форма, Катарскиот јазик е речиси изумрен. Само неколкумина најстари мајстори сѐ уште знаат да го говорат. Сепак, неговото постоење е моќен доказ за генијалноста, еластичноста и потребата за зачувување на идентитетот на македонскиот народ во текот на турбулентни векови. Тој е културно богатство, таен код кој ја изгради историјата.

Мајстор ѕидар

Read More

Како Богомилите го обликуваа Балканот

Богомил

​Основата на нивното верување: Космички дуализам

​Централното место во богомилската теологија го зазема дуализмот. За разлика од ортодоксните христијани кои веруваат во еден Семоќен Бог, Богомилите верувале во постоењето на два принципа или двајца богови кои се во постојана борба:

1. ​Добриот Бог (Отецот): Творец на сѐ што е небесно, духовно и невидливо (душата, небото).
2. ​Злиот Бог (Сатанаил/Самаил): Творец на сѐ што е материјално, телесно и видливо (Земјата, човечкото тело, парите, моќта).

​Според ова, материјалниот свет во кој живееме е создаден од злото, а не од добриот Бог. Ова радикално верување имало огромни импликации врз нивниот живот:

• ​Одбивање на Црквата: Бидејќи црковните објекти, крстови, икони и обреди се материјални, Богомилите ги сметале за дела на Сатанаил и ги отфрлале.
• ​Одбивање на државата: Власта и империјата (Византија) биле исто така дел од материјалниот, злобен свет, па затоа им се спротивставувале.
  
  
  
  

​Почетоците: Пред-појава и социјалната позадина

​Корените на Богомилството лежат во претходни верски движења, особено Павлиќанството (кое имало силно присуство во Тракија и други делови на Балканот).

​Клучен фактор за појавата:

​Во X век, Византиската империја била обележана со остра социјална диференцијација. Една страна биле богатите феудалци, свештенството и царскиот двор, а на другата страна биле експлоатираните земјоделци (кметови).

​Богомилството се појавило како верски одговор на социјалната неправда. Тоа им нудело на обесправените:

• ​Објаснување зошто страдаат: Нивната беда е дел од злобниот, материјален свет.
• ​Надеж за спас: Спасувањето лежи во одрекување од материјалното и насочување кон духовното.

​Оформувањето: Попот Богомил и раѓањето на заедницата

​Оформувањето на движењето како посебна организирана заедница се поврзува со една клучна фигура: Попот Богомил.

​Според византискиот писател Евтимиј Зигавин, движењето го добило името по свештеник кој живеел во Македонија во времето на Цар Петар I (927–969). Иако нема многу детали за неговиот живот, се смета дека тој бил тој што успеал да ги систематизира дуалистичките идеи и да ги спои со павлиќанските традиции, преточувајќи ги во јасна доктрина.

​Првите Богомилски заедници (или цркви) се формирале во Македонија (особено во областа околу Велес и Прилеп) и биле тајни и строги. Нивните следбеници се делеле на:

• ​Совршени (Елити): Оние кои живееле исклучително аскетски живот (без брак, без месо, постојани пости) и ги воделе заедниците.
• ​Слушатели (Верници): Обичниот народ кој ги следел основните правила и им помагал на Совршените.

Ширењето на Дуализмот: Од Балканот до Европа

​Едно од најимпресивните нешта кај Богомилството е неговата способност брзо да се шири и да ја преживее упорната персекуција. Од тајните заедници во Македонија, идеите патувале по трговските патишта, преку прогонети свештеници и преку обичниот народ кој барал алтернатива на официјалната Црква.

​1. Босна: Рајот на „Црквата Босанска“

​Најсилното упориште надвор од неговото жариште, Богомилството го нашло во Босна.

• ​Причина за успех: Во Босна во тоа време постоела голема нестабилност помеѓу католичките и православните влијанија. Локалното благородништво и Бан Кулин (владетелот) биле склони да ја поддржат една релативно независна црква за да избегнат потчинување на Унгарија или Византија.
• ​Локална форма: Иако често се поврзува со Богомилите, „Црквата Босанска“ претставувала локална, самостојна христијанска заедница со силни дуалистички примеси. Нејзините членови биле познати како „Добри луѓе“ или „Кристијани“.
• ​Споменикот: Највидлив доказ за оваа традиција се Стеќците – монументалните средновековни надгробни споменици. Иако нивната врска со богомилството сѐ уште е предмет на научни дебати, тие се важен симбол на уникатната верска традиција на Босна.

​2. Патувањето кон Запад: Патот на „Ереста“

​Богомилските идеи не застанале на Балканот. Тие се пренесувале преку свештеници и трговци во Западна Европа, преку два главни патни правци:

• ​Преку Далмација и Северна Италија: Директно до градовите-држави кои биле трговски центри.
• ​Преку Дунав и Рајна: Кон Франција и германските покраини.

​Ова трансформирање на идејата довело до појава на слични дуалистички движења во Европа, меѓу кои се истакнуваат:

​А. Патарените (Северна Италија)

​Ова движење во Милано и околината имало сличен анти-клерикален и дуалистички карактер, силно спротивставувајќи се на богатството и моќта на Католичката црква.

​Б. Катарите (Јужна Франција)

​Ова е најпознатото и најмоќното дуалистичко движење во Европа, кое цветало во регионот Лангедок (особено околу градот Алби, па затоа биле нарекувани и Албигензи).

• ​Слични верувања: Како и Богомилите, Катарите верувале дека материјалниот свет е злобен и дека спасението доаѓа преку духовното прочистување (аскетизам). Тие исто така ги отфрлале крстот, католичката хиерархија и физичките обреди.
• ​Директна врска: Историските извори сугерираат дека постоела директна комуникација и пренесување на доктрината помеѓу Балканот и Катарите. Високи богомилски „старешини“ од Балканот патувале во Франција за да ги подучуваат и организираат Катарите.

​3. Реакцијата: Прогон и Осуда

​Како што движењето растело и ги предизвикувало темелите на Црквата и државата, така и реакцијата била сѐ пожестока:

• ​Црковна осуда: Како за Богомилите на Балканот, така и за Катарите во Франција, Папата наредил сурови прогони. Богомилите биле етикетирани како „еретици“ и претрпеле тешки казни од византиските, а подоцна и од српските и бугарските владетели.
• ​Крстоносни војни: Католичката црква во 13. век организирала Албигенска крстоносна војна против Катарите во Јужна Франција, што довело до нивно речиси целосно истребување. Овој брутален прогон ја покажува моќта и опасноста што Црквата и монарсите ја гледале во ова македонско-балканско дуалистичко движење.

Наследството: Како Богомилите го обликуваа Балканот

​Иако Богомилството како организирано движење исчезнало од Балканот под притисокот на крстоносните војни и инквизицијата (особено во Босна) и прогоните од страна на Византија, Србија и Бугарија, неговото влијание не е избришано.

​1. Јазикот како сведок

​Влијанието на Богомилството може да се најде дури и во македонскиот и другите балкански јазици.

• ​Зборот „богомил“ во народниот говор не означувал само следбеник на ерес. Со текот на времето, тој станал синоним за еретик, отпадник или дури и за некој што е чуден и асоцијален—што ја одразува негативната перцепција што официјалната Црква ја наметнувала со векови.
• ​Многу поимови поврзани со дуализам и отфрлање на материјалното, иако не директно преземени, се проткаени низ народниот менталитет.

​2. Одговор во уметноста и литературата

​Богомилскиот дуализам и неговата опсесија со борбата меѓу доброто и злото станале плодна почва за македонската и јужнословенската книжевност.

​Во литературата, особено во средновековните текстови, Богомилите служеле како „анти-јунаци“ за да се истакне моќта и праведноста на православната вера. Сепак, нивната трагична судбина и одбивањето да се покорат на власта ги инспирирале и подоцнежните романтичарски и модернистички писатели.

​3. Наследството на отпорот

​Можеби најважното наследство на Богомилството е неговиот социјален карактер. Ова не било само теолошка дебата; тоа било движење на сиромашните против богатите феудалци и свештеници.

​Богомилите биле еден од првите организирани изрази на социјален отпор на Балканот. Нивното одбивање на авторитетот – и на оној на Царот и на оној на Папата – ги прави претходници на сите подоцнежни протестантски и анти-феудални движења во Европа.

​Заклучок: Од Македонија до Европа

​Од тајни молитви во македонските села до теолошкиот инспиративен извор на Катарите во Јужна Франција, Богомилството е клучна алка во разбирањето на средновековниот Балкан. Тоа е единствена македонска приказна за тоа како една верска идеја, родена од социјална неправда, може да патува низ континенти и да ги предизвика најмоќните институции во тогашниот свет. Тие не успеале да го победат материјалниот свет, но нивниот отпечаток во духовното наследство на Европа останува вечен.

Read More

Подземниот чекор од Кратово – човекот што се изгуби под градот

Камени ѕидови

Во 1984 година, кога се вршеле градежни работи во центарот на Кратово, под една стара куќа на улицата што води кон Саат кулата, работниците откриле влез во стар тунел обложен со камен и тули.

Старите жители веднаш рекле дека тоа бил еден од подземните ходници кои ги поврзувале кулите и рудниците под градот — останат од средниот век, кога Кратово бил богат рударски центар.

Еден од работниците, по име Миле, решил да се спушти прв. Влегол со батериска ламба и јажиња, додека неговите колеги го држеле за крајот на јажето. По десетина метри, тунелот свртел налево и звукот на неговите чекори се изгубил.

Неколку минути подоцна, ја слушнале неговата ламба како паѓа — а потоа гласно ехо што звучело како чекор од друго место.

Кога го извлекле јажето, било пресечено. Цел град се вознемирил, полицијата и спасувачите го пребарале целиот простор, но од Миле немало ниту трага, ниту глас.

По три дена, во еден од горните делови на градот, кај Кукулината кула, децата пронашле метална кутија со иницијали „М.Р.“ – истите што стоеле на неговата појасна тока.

Од тој ден, тунелот бил заѕидан.

Но, ноќе, луѓето што живеат над стариот дел велат дека во тишината на подземјето се слушаат чекори што одекнуваат – како да бараат излез.

 „Кратово не ја покажува својата длабочина... само оние што ќе се изгубат ја чувствуваат.“

Read More

Трите светла над Мариово – мистеријата на прилепскиот овчар

Три светла над планината

Пролетта 1973 година. Во селото Витолиште, длабоко во Мариово, живеел овчарот Стојан Андонов, човек познат по тоа што цел живот го минувал по планинските пасишта.

Една вечер, додека ги собирал овците кон торот, на небото над ридот „Бабина Дупка“ се појавиле три светла, распоредени во облик на триаголник.

Првин мислел дека е авион, но светлата не се движеле. Потоа, во еден миг, почнале да се вртат едно околу друго и да испуштаат чуден звук, како тивок зуј од метал.

Стојан се преплашил, но не побегнал. Наместо тоа, се качил на блискиот рид за подобро да види. Во тој момент, светлата одеднаш „се спуштиле“ на земјата — и сè околу него станало целосно тивко.

Следното што се сеќавал било дека се разбудил наутро, со овците растурени и без часовникот што секогаш го носел.

Кога се вратил во селото, неговата жена му рекла дека го барале цела ноќ и дел од следниот ден — бил исчезнат 26 часа.

Дел од мештаните подоцна изјавиле дека виделе чудна светлина над ридовите, кој по кратко време се изгасиле. Истото место денес го нарекуваат и „Ридот на светлата“.

Стојан никогаш повеќе не зборувал за тоа. Само знаел да каже:

 „Не беше сон... ама не беше ни од овој свет.“

Read More

Приказна за светилката во ноќта

 

Мајсторот и светилкатс

Приказна за светилката во една тивка ноќ, стар занаетчија седеше во својата работилница и поправуваше стара светилка. Надвор дуваше ладен ветер, а мракот го исполнуваше селото.

Во тоа време, неговиот млад ученик го праша:

„Учителе, зошто ја поправате таа стара светилка? Па никој веќе не користи такви. Имаме струја и светилки насекаде.“

Старецот се насмевна и рече:

„Сине, светилката можеби е стара, но секогаш кога ќе се изгаси струјата, таа пак ќе ја осветли куќата. Така е и со човекот — вистинската вредност не се гледа кога има светлина, туку кога настанува темнина.“

Ученикот го гледаше светлото што полека се разгоруваше и разбра: најголемите луѓе не се оние што блескаат во богатство и слава, туку оние што носат светлина кога светот потонува во мрак.

Не се гаси твојата светлина, дури и кога никој не ја забележува. Можеби токму твоето мало светло некому ќе му го покаже патот во најтемната ноќ.

Read More

Тајната на езерскиот веслач

Тајната на езерото

Во доцните 1970-ти години, на Охридското Езеро постоел човек по име Славе Мицевски, кој секојдневно превезувал луѓе со својата мала дрвена лаѓа од Пештани до Св. Наум. Една есенска вечер, кога времето било магливо и немирно, Славе тргнал сам — наводно за да донесе риба од мрежите.

Утрото неговата лаѓа била пронајдена празна, без трага од него. Рибарите го барале со денови, но без успех. Сè додека, по точно седум дена, еден турист од Охрид не пријавил нешто чудно — видел човек во дрвена лаѓа среде езерото во густа магла, кој му мавтал со рака и извикал:

> „Кажи им... не одев сам!“

Полицијата повторно ја пребарала областа, но ништо не пронашла. Месец дена подоцна, телото на Славе било најдено на спротивниот брег, блиску до Св. Наум — без никакви знаци на давење.

Интересно е што во неговиот џеб била пронајдена стара монета, византиска, од 10-ти век. Никој не можел да објасни како стигнала таму. До ден-денес, старите рибари од Пештани велат дека во магливи ноќи се слуша звук на весла и тивок глас што повикува од езерото...

Read More

Пијаниот планинар што се бараше самиот себе

Вистинска случка од Турција – 2021 година

На 28 септември 2021 година, во турскиот град Инегол, провинција Бурса, еден човек по име Бејхан Мутлу (50) отишол на пијанка со пријатели во шумска колиба. Неговиот живот тој ден не ветувал ништо необично — додека не се изгубил во шумата… и потоа не почнал да се бара самиот себе.

Кога ноќта паднала, пријателите забележале дека Мутлу го нема. Мислејќи дека можеби се повредил или заспал некаде, ја повикале полицијата. Веднаш била организирана спасувачка акција со волонтери, полицајци и ловци од регионот.

Меѓутоа, она што никој не го знаел е дека и самиот Мутлу — по некое време лутање — се придружил на групата што го барала. Не сфаќал што точно бараат, но бидејќи сите викаат низ шумата, решил и тој да помогне. Со факел во раката, од време на време викал:

— Бејхан! Бејхан! Каде си бе човече?!

Неколку часа подоцна, еден од волонтерите извикал:

— Човече, некој нека го викне Бејхан Мутлу, мора да е некаде блиску!

На тоа, Мутлу — со цела сериозност и малку пијанска гордост — се исправил и рекол:

— Еј, па јас сум Бејхан Мутлу! Зошто ме викате толку време?

Настанала тишина од неколку секунди, а потоа сите почнале да се смеат. Полицијата не можела да поверува дека човекот што го барале со часови, цело време бил меѓу нив. По кратка проверка на идентитетот, спасувачите му дале вода, го одвеле до безбедна точка, и го вратиле дома.

Следниот ден, веста за „човекот што се бараше самиот себе“ се прошири низ целиот свет.

Сите портали ја објавија фотографијата на насмеаниот Бејхан со реченицата:

— Се најдов сам! Не требаше да ме бараат толку многу!

Во животот понекогаш толку се бараме себеси, што не забележуваме дека веќе сме тука. А кога ќе се најдеме — најдобро е да се насмееме и да продолжиме понатаму.

Read More

Непознатиот пожарникар – Велес, 1944

Пожарникар

Во текот на Втората светска војна, во Велес избувнал голем пожар во една населба. Била ноќ, а војната веќе ја оставила населбата осиромашена и преплашена. Луѓето бегале од куќите, но во една од нив останало заковано мало дете – немало кој да го извади.

Сите околу викале, но пламенот бил огромен и никој не се осмелувал да влезе. Тогаш еден млад пожарникар – чието име никогаш не се дознало, бидејќи во воените услови документите се изгубиле – влетал во пламенот.

Со рацете прекриени само со влажна крпа, успеал да го изнесе детето надвор. Сепак, самиот добил тешки изгореници и починал неколку дена после подоцна.  

Семејството на спасеното дете долго време во Велес раскажувало за „човекот што си го даде животот за туѓо дете“. Но како што поминале годините, името му се изгубило, а останала само приказната – сведоштво за храброст без награда и без слава.

Read More

Непознатиот херој од Вардар – Скопје, 1962 година

Во есента 1962 година, Скопје било зафатено од силни дождови. Вардар надојде и го преплави градот. Луѓето со денови раскажувале како водата носела сè пред себе – дрва, коли, па дури и цели куќи од кал.

Спасител

Во тој хаос, кај Камениот мост, една жена со дете паднала во реката. Толпата што стоела на брегот немоќно гледала – струјата била преголема, никој не смеел да се фрли.

Тогаш одеднаш, непознат млад човек, без да размисли, скокнал во надојдениот Вардар. Со огромна мака успеал прво да го фати детето и да го турне кон брегот, каде што луѓето го извлекле. Потоа се обидел да ја спаси и мајката – но реката го повлекла надолу.

Телото никогаш не било пронајдено. Никој не знаел кој бил – не носел документи, не го познавале во населбата. Единствено што останало е споменот на оние кои го виделе: млад човек кој без двоумење си го жртвувал животот за да спаси мајка и дете.

Во весниците од тоа време имало само мала белешка: „Непознат јунак загина спасувајќи живот во надојдениот Вардар.“ Но во приказните на старите скопјани, тој и денес живее како симбол на човечка храброст.

Read More

Непознатиот херој од Саса – рударот што ги спаси колегите

1963 година. Рудникот Саса, близу Македонска Каменица, е едно од најопасните места за работа во тој период. Длабоко под земја, рударите секојдневно се соочувале со ризик од рушења и несреќи.

Еден ден, додека екипата работела во стариот дел на рудникот, дел од галеријата се урнал. Неколку млади рудари биле заглавени под камења и земја. Во тој момент, еден искусен рудар – непознат во пошироката јавност – не размислувал за својата безбедност.

Тој влетал во урнатината, со сила и знаење, ги отстранувал камењата и ги извлекувал колегите еден по еден. Кога останале само двајца млади, дел од галеријата повторно се урнал и рударот го заштитил со своето тело.

Тој загинал на место, но двајцата млади рудари преживеале благодарение на неговата саможртва. Името на рударот не било запишано во официјалните документи, но луѓето од Саса го паметеле како „човекот што се стави пред другите“.

Неговата храброст е симбол на македонските работници – луѓе кои во тешки услови и опасност не размислуваат за себе, туку за другите.

> Понекогаш најголемите херои не носат медали – тие носат само срце полно со храброст и грижа за животот на другите.

Read More

Љубов во сенката на борбата – Ката и Мирче

Во времето на Втората светска војна, кога Македонија била поделена под окупација, стотици млади луѓе им се приклучиле на партизанските одреди. Меѓу нив биле и Ката од Велес и Мирче од Прилеп, двајца млади кои се запознале во партизанската чета „Гоце Делчев“.

Љубов во војна

Ката била студентка по педагогија, но ја оставила школата за да се бори за слободата на својот народ. Мирче бил занаетчија, весел човек кој секогаш носел хармоника со себе, за да ја крене моралот на дружината.

Во шумата, меѓу борби и постојано движење, тие двајца се вљубиле. Нивната љубов била едноставна – разменувале погледи додека марширале, делеле корка леб и седнувале еден покрај друг кога се пееле револуционерни песни.

Најпозната случка се случила во зима 1943 година, кога четата влегла во жестока битка со бугарската војска во близина на Азот. Мирче бил ранет, а Ката, и покрај опасноста, не побегнала. Го влечела низ снегот за да го извлече на безбедно. Но додека се обидувала да го спаси, и двајцата биле опколени.

Последните зборови што ги слушнале нивните соборци биле гласот на Мирче:

„Не жали, Кате… љубовта ни е вечна, како и Македонија.“

И двајцата загинале еден покрај друг. По војната, нивните имиња останале запишани меѓу народните херои, а во Велес и Прилеп долго време се пеела песна за „Ката и Мирче – љубовта на слободата“.

Read More

Љубов под знамето на Илинден – Трајко и Елисавета

1903г. Крушевско

Во 1903 година, кога избувнало Илинденското востание, цела Македонија горела од желба за слобода. Меѓу оние кои тргнале во борба бил и Трајко од Крушево, млад занаетчија, и неговата свршеница Елисавета.

Трајко се приклучил на востаниците и учествувал во славната Крушевска Република. Но она што малкумина го знаат е дека и Елисавета не останала во сенка. Наместо да се крие во домот, таа била една од жените што им готвеле, им носеле муниција и ги лекувале ранетите востаници. Луѓето ја нарекувале „храбрата Лиса“.

Кога востанието било задушено и турската војска влегла во Крушево, Трајко бил тешко ранет. Елисавета одбила да го напушти – го скрила во една куќа и се борела да го спаси. Но војниците ги пронашле. Според сведоштва, таа им застанала на патот со зборовите:

„Убијте ме мене, ама него оставете го – тој е сè што имам.“

Турците не ја поштедиле. Трајко и Елисавета биле застрелани заедно, држејќи се за рака. За крушевчани тие останале симбол на љубов и жртва – млад пар кој ја спои својата љубов со борбата за слободна Македонија.

Read More

Љубов и бегство – приказната за Митре и Ленка

Во првата половина на 20 век, во околината на Прилеп, живееле Митре и Ленка, млади љубовници чија судбина била врзана со бунт против сиромаштијата и неправдите. Митре бил селски момок, силен и снаодлив, но честопати влегувал во кавги со властите и трговците. Ленка, пак, била ќерка на угледно семејство кое не ја одобрувало врската со него.

Кога нејзините родители решиле да ја омажат на сила за друг човек, Ленка една ноќ побегнала со Митре. Од тој миг тие станале „отпадници од законот“. Со оружје и со љубов која ги врзувала, се криеле низ планините околу Мариово и Пелагонија.

Селаните ги паметат како праведни разбојници – Митре и Ленка не напаѓале сиромашни луѓе, туку само богати трговци или даночници. Дел од пленот го делеле со гладните села.

Но како и кај сите вакви приказни, крајот не бил среќен. Во 1934 година, српската жандармерија ги открила во една планинска колиба. Опколени, тие се бореле до последен куршум, а потоа – за да не паднат живи во рацете на властите – се застрелале еден покрај друг.

Луѓето во околните села подоцна раскажувале дека Митре и Ленка „умреле со љубов во срцето и пушка во раката“. Денес приказната за нив се прераскажува како таен спомен за младост, бунт и вечна љубов.

Read More

Мара Бунева – Жената што му пркосеше на царството

Во 1928 година, во срцето на Скопје, една жена со цврста волја и непоколеблив дух ја запиша својата судбина во историјата. Тоа била Мара Бунева, млада Македонка од Тетово, која во време на тешка српска власт одлучила да стане дел од борбата за слобода.

Таа живеела во Скопје како скромна жена, без да предизвикува сомнеж. Но зад тивката надворешност се криела решителност. На 13 јануари 1928 година, во центарот на градот, кај Камениот мост, Мара чекала еден човек – српскиот јавен обвинител Велимир Прелиќ, познат по својата суровост и прогоните врз Македонците.

Кога Прелиќ се појавил, Мара му пријде со смирен чекор и одблизу го застрела. Во мигот кога ја бркале, таа не дозволи да биде заробена – пукна во себе, завршувајќи со животот но и оставајќи силна порака: дека жената Македонка знае да биде подеднакво храбра како и мажите во борбата за слобода.

Народот долго ја памтеше како симбол на жртва и храброст. За едни таа била „терористка“, за други „народна хероина“. Но едно е сигурно – Мара Бунева ја запиша Македонија на мапата на женската борба за достоинство и слобода.

Read More

Учителката од Битола што ги спаси животите на децата

1913 година. Балканските војни ја тресат Македонија, а Битола е во центарот на турбулентноста. Во тие тешки денови, еден чин на храброст останал речиси заборавен – дејството на една скромна учителка, чие име не се зачувало во архивите, но нејзиното дело го спасило животот на многу деца.

Во еден ден исполнет со гранатирање и хаос, таа собрала сите ученици од својата школа и ги одвела во подрум на стара куќа, далеку од куршумите и урнатините. Цел ден, без храна и вода, таа останала со нив, смирувајќи ги плачливите деца, држејќи ги блиску едни до други за да ги заштити од стравот и студот.

Гранатите паѓале околу нив, а воздухот бил полн со чад и прашина. И покрај тоа, учителката не се поместила од својата задача – таа не само што ги штитела, туку им давала надеж и смелост со секој збор.

На крајот на денот, сите ученици преживеале, но таа – од последиците на раните од првиот напад и исцрпеност – починала.

Луѓето од Битола ја запаметиле како „учителката што живееше и умре за децата“, но нејзиното име исчезнало со времето. Сепак, приказната за нејзината храброст останува – симбол на човечка доблест, љубов и жртва во време на војна.

> Понекогаш најголемите херои не се наоѓаат во учебниците, туку во тајните дела што го спасуваат животот на другите.

Read More

Гуменџискиот воз“ – 1923 година

Гуменџискиот воз

Во летото 1923 година, македонската револуционерна чета на ВМРО, предводена од Ваташкиот војвода Тодор Александров и неговите соборци, извела еден од најсмелите напади против српските власти – на возот кај Гуменџе (денеска во Грција, тогаш дел од историска Македонија).

Возот пренесувал српски војници, пари и оружје. Четата внимателно ја испланирала акцијата: во една тесна клисура ја минирале пругата, и кога возот пристигнал, експлозијата го запрела. Востаниците веднаш нападнале, совладувајќи ја воената придружба.

Најчудното во целата случка било тоа што, и покрај жестоката престрелка, никој од цивилите во возот не настрадал – четниците намерно се труделе да ги заштитат. На крајот заплениле голема сума пари и оружје кое подоцна било распределено на македонските чети во Беломорска Македонија.

Оваа акција станала легенда меѓу народот – позната како „Гуменџиската афера“. За српските власти тоа бил чин на „терор“, но за македонците била доказ дека борбата за слобода не згаснува.

Read More