Нуклеарното разоружување на Украина: Будимпештанскиот меморандум и денешната реалност
По распадот на Советскиот Сојуз во 1991 година, Украина се најде во уникатна и опасна позиција: на нејзина територија се наоѓаше третиот по големина нуклеарен арсенал во светот, кој вклучуваше околу 1.800 стратешки боеви глави. Ова стана главна тема на преговори меѓу Украина, САД и Руската Федерација.
Крајниот исход од овие преговори беше постигнат преку клучниот договор познат како Будимпештански меморандум.
1. Будимпештанскиот меморандум (1994)
Будимпештанскиот меморандум за безбедносни гаранции беше потпишан на 5 декември 1994 година од страна на:
- Украина: Како земја која се откажува од нуклеарното оружје.
- Руската Федерација, САД и Обединетото Кралство: Како нуклеарни сили кои даваат гаранции.
Клучни одредби и суштината на договорот:
Во замена за тоа што Украина го предаде целиот свој нуклеарен арсенал (преку испраќање на боевите глави во Русија за демонтажа), земјите-гаранти (САД, Русија, ОК) се обврзаа на следново во однос на Украина:
- Да ја почитуваат нејзината независност и суверенитет и постојните граници.
- Да се воздржат од закана или употреба на сила против нејзиниот територијален интегритет.
- Да се воздржат од економски притисок за да влијаат на нејзината политика.
2. Улогата на САД и Русија во процесот
Двете земји одиграа централна улога во разоружувањето.
Со овој процес, Украина се откажа од своето нуклеарно оружје и стана членка на Договорот за неширење на нуклеарно оружје (NPT) како ненуклеарна држава.
3. Денешната реалност: Кршењето на Меморандумот
Денес, Будимпештанскиот меморандум се смета за историски неуспех на меѓународната дипломатија.
Руската Федерација, еден од главните гаранти на територијалниот интегритет на Украина, во 2014 година го анектираше Крим и од 2022 година започна сеопфатна инвазија на украинска територија.
- Американска реакција: САД и ОК, како другите гаранти, ја осудија руската агресија како директно кршење на нивните обврски од Будимпештанскиот меморандум. Тие ја поддржаа Украина со безбедносна и финансиска помош, но не беа обврзани со договорот да интервенираат воено.
- Импликации: Прекршувањето на овој договор испрати опасна порака до другите земји во светот: дека откажувањето од нуклеарното оружје во замена за безбедносни гаранции може да биде бескорисно, со што се поткопуваат меѓународните напори за неширење на нуклеарно оружје (NPT).
Нуклеарното разоружување на Украина, иако успешно во 1994 година, стана трагичен пример за тоа како меѓународните договори за безбедност можат да бидат игнорирани од страна на нуклеарните сили.
Иницијативата за нуклеарно разоружување на Украина, која кулминираше со Будимпештанскиот меморандум, дојде поради комплексен сет на фактори кои се појавија веднаш по распадот на Советскиот Сојуз во 1991 година.
Еве ги клучните причини кои доведоа до оваа иницијатива:
1. Елиминација на „Третиот по големина“ нуклеарен арсенал
Со распадот на СССР, на териториите на четири нови независни држави (Русија, Украина, Белорусија и Казахстан) остана стратешко и тактичко нуклеарно оружје.
- Ризик од неконтролирано ширење: Постоеше огромен глобален страв дека во услови на политичка и економска нестабилност во поранешниот СССР, огромниот арсенал од околу 1.800 боеви глави во Украина може да стане неконтролиран, да биде продаден или да падне во погрешни раце. Затоа, САД и меѓународната заедница инсистираа сите нуклеарни боеви глави да бидат консолидирани под една, стабилна контрола – Русија.
- Украинска позиција: Иако дел од украинскиот естаблишмент сметаше дека нуклеарното оружје е најдобрата гаранција за суверенитет, за повеќето беше преголем товар. Тие немаа оперативна контрола (командниот систем остана во Москва), а немаа ниту финансиски средства за одржување на застарениот и комплексен арсенал.
2. Притисок од САД и Русија за консолидација
И САД и Русија имаа силен заеднички интерес нуклеарното оружје да биде отстрането од Украина:
- Руска Федерација: Русија се прогласи за единствен наследник на СССР во однос на нуклеарниот статус и сакаше да биде единствена нуклеарна сила во регионот. Присуството на независна нуклеарна Украина се сметаше за директна закана за руската безбедност.
- САД (Програма Нан-Лугар): САД беа решени да го поддржат разоружувањето преку финансиски средства. Програмата за координирана закана (Нан-Лугар) обезбеди милиони долари за безбедно демонтирање, транспорт и уништување на оружјето во сите поранешни советски републики.
3. Барање на Украина за безбедносни гаранции
Украина беше подготвена да се откаже од арсеналот, но бараше силна компензација.
- Барање за безбедност: Украина бараше правно обврзувачки гаранции за нејзиниот суверенитет и територијален интегритет.
- Економска помош: Покрај гаранциите, Украина бараше и одредена финансиска и техничка помош за компензација на вредноста на оружјето и за покривање на трошоците за пренесување на нуклеарниот материјал.
Иницијативата беше, пред сè, меѓународен напор за спречување на ширењето на нуклеарно оружје по распадот на суперсилата. Будимпештанскиот меморандум беше дипломатскиот инструмент што ги балансираше овие интереси: Украина се откажува од оружјето, а големите сили (САД, Русија, ОК) гарантираат за нејзината безбедност.
Иако не постојат потврдени, јавни докази дека комплетни, стратешки нуклеарни боеви глави (кои беа во Украина, Белорусија или Казахстан) биле продадени на црниот пазар, загриженоста за „нуклеарно протекување“ (nuclear leakage) беше реална и имаше силни индиции за продажба на материјал и експертиза.
Еве како се манифестираше оваа загриженост:
1. Проблемот со „куферот бомби“ и тактичкото оружје
Најголемата загриженост не беше поврзана со големите стратешки боеви глави во Украина, туку со тактичкото нуклеарно оружје и фисилен материјал во Русија:
- Тактичко оружје: Ова се помали, попреносливи нуклеарни уреди. Имаше голема загриженост за локацијата и безбедноста на овие оружја, особено за т.н. „куфер бомби“ (suitcase nukes). Иако Русија тврдеше дека сите се на сигурно, западната разузнавачка заедница беше скептична поради хаосот во војската.
- Иницијатива: Иницијативата за нуклеарно разоружување (како и Програмата Нан-Лугар) беше делумно мотивирана токму од стравот дека тактичкото оружје може да биде украдено или продадено.
2. Продажба на фисилен материјал (Плутониум и Ураниум)
Најголем број на „индиции“ или уловени обиди за продажба на црниот пазар се однесуваа на фисилен материјал, а не на цели бомби:
- Илегална трговија: Постоеја документирани случаи на обиди за илегална трговија со мали количини на оружје-квалитетен плутониум и високо збогатен ураниум (ВЗУ) од Русија, Белорусија и други поранешни советски републики. Овие инциденти беа потврдени преку апсења и запленувања во Германија, Чешка и други земји во 1990-тите.
- Цел: Иако запленетите количини беа премногу мали за да се направи целосна нуклеарна боева глава, тие беа доволни за да се предизвика меѓународна паника дека терористички или државни актери може да се обидат да набават доволно материјал за да направат „валкана бомба“ или дури и примитивна нуклеарна направа.
3. Протекување на научна експертиза
Уште една сериозна загриженост беше протекувањето на човечки капитал.
- Сиромаштија на научниците: По распадот на СССР, илјадници висококвалификувани нуклеарни научници, инженери и техничари кои работеа во нуклеарните центри на СССР (како што е затворениот град Арзамас-16) останаа без работа или со многу ниски плати.
- Опасност: Западот се плашеше дека овие експерти ќе бидат ангажирани од „неодговорни“ држави (како Иран или Северна Кореја) или терористички организации за да им помогнат да развијат свои нуклеарни програми.
Индициите и реалната загриженост постоеја, но тие главно се фокусираа на фисилниот материјал и експертизата од Русија, а не на продажба на комплетни боеви глави од Украина.
Стравот од продажба на црниот пазар беше клучниот двигател за програмите како Нан-Лугар, чија цел беше брзо да се консолидира, обезбеди и уништи што е можно повеќе нуклеарен материјал во сите поранешни советски републики за да се затвори оваа врата кон меѓународниот црн пазар.
секој ден makgrom.com за вас!
.jpg "10000 ветерани кон Македонија")
.jpg "Враќање на ветераните")
