Патешествието на Димитар и Коста по згаснатиот Илинден
Почетокот на Септември 1903 година. Планината дишеше чад, а македонското небо беше тешко од тага. Илинденското востание беше задушено. Селата беа опожарени, а теророт на османлиската војска и башибозукот беше немилосрден.
Во темнината, низ шумата, се пробиваа двајца млади луѓе – Димитар и Коста. И двајцата беа комити, но сега беа само изморени бегалци.
Димитар, ја држеше својата стара малекерка цврсто до градите, иако знаеше дека патроните се речиси при крај. Коста, помлад и побрз, носеше торба со остатоци од сув леб и сол. Нивната цел беше Солун – големиот пристанишен град, каде што се надеваа дека ќе најдат засолниште кај роднини или ќе се вградат во меѓународниот метеж.
Погледот Назад
Кога се спуштија од Бабуна, застанаа кај еден стар јавор. Оттаму можеше да се види нивното родно село. Не гледаа куќи, туку само црна дамка во долината.
„Сѐ изгоре...“ – прошепоти Коста, а гласот му трепереше.
Димитар ја стави раката на рамото на својот другар. „Ќе изградиме ново. Не е изгорено она што е во нас. Ајде. Нема време за солзи. Мора да одиме на југ.“
Средба со Башибозук
Нивното патешествие ги водеше низ туѓи села, каде што мораа да се преправаат дека се трговци или наемни работници. Најголемата опасност беа патролите на башибозукот – нередовната турска војска.
Еден ден, минувајќи низ еден тесен премин во близина на реката Вардар, ги пресретна група од петмина, предводена од еден зол Османлија.
„Каде одите, ѓаури?“ – извика водачот, со прстот на ченгеларот.
Димитар, знаејќи дека не смеат да се борат, ја наведна главата и одговори на турски: „Одиме во Солун, да работиме на пристаништето. Носиме маслинки.“ (Ја покажаа празната торба на Коста).
„Маслинки, а? А зошто сте толку извалкани? Четници, а?“ – се насмеа Османлијата.
Моментот беше напнат. Димитар ја почувствува раката на Коста како посегнува кон старата кама.
Тогаш, Димитар направи нешто неочекувано. Ги откопча последните две златни парички кои ги криеше во појасот, единственото што им остана за леб. Ги фрли пред нозете на Османлијата.
„Не сме четници, паша. Само луѓе што сакаат да ја преживеат зимата. Земи ги овие за кафе и пушти нѐ. Ние немаме ништо.“
Лакомоста беше посилна од сомнежот. Османлијата ги зеде парите и ги плукна: „Одете. И не гледајте назад!“
Погледот Кон Слободата
По речиси две недели пешачење, гладување и спиење под отворено небо, Димитар и Коста стигнаа до Солун. Беше студена ноќ.
Лежејќи на земјата, исцрпени, пред нив се простираше Солун. Светилките светкаа, бродовите на пристаништето беа како мали играчки, а оддалеку се слушаше шум на град. За нив, тоа беше како да гледаат во светлина после долг, мрачен тунел. Тоа беше Европа, тоа беше живот, тоа беше привремен спас.
„Успеавме, Димитре.“ – прошепоти Коста.
„Успеавме. Но, ова не е крајот.“ – одговори Димитар, вдишувајќи го студениот, солен воздух.
Тогаш Димитар ја извади својата истрошена, извалкана пушка маликерка. Со солзи во очите, и ја фрли во една провалија.
„Што правиш?!“ – извика Коста.
„Во Солун нема да влеземе како комити. Ќе влеземе како работници. Оружјето го фрлам, но не и идејата. Ова е само пауза. Ќе работиме, ќе се спасиме, а потоа ќе се вратиме да ја изградиме нашата земја, како што ветивме.“
Следното утро, двајцата Македонци влегоа во Солун. Во огромната градска врева, тие беа само две нови сенки, носејќи ги во себе огнот на изгорените села и заклетвата на Илинден.
Од солунското пристаниште до авантурата на Атлантикот
Откако пристигнаа во Солун, Димитар и Коста се разделија. Коста, со помал ризик да биде препознаен, најде работа како помошник во една таверна. Димитар, со својата висина и силна градба, почна да работи како пристанишен работник – најтешката, но и најплатена работа.
Еден месец подоцна, по неброени часови кршење грб, Димитар слушна шепот меѓу работниците за еден брод – стариот трговски пароброд наречен „Надеж“ (Elpída). Се зборуваше дека Надеж наскоро ќе го напушти Егејското Море за последен пат, со цел да направи долг и ризичен транс-атлантски пат до Бостон, Америка, натоварен со тутун и балкански мигранти.
Запознавање со Капетанот и Екипажот
Димитар знаеше дека таму лежи неговиот спас. Еден студен ноемвриски ден, тој се доближи до Надеж.
Капетан на бродот беше еден стар, намуртен Грк со бујна брада, по име Јоргос. Екипажот беше шаренолик: неколку Грци, еден Албанец по име Имер, еден Црногорец и, најважно, неколку Македонци кои работеа во машинското одделение.
Димитар му пријде на Јоргос, зборувајќи на лош грчки:
„Капетане, ми треба место. Работник сум. Силен. До Америка. Подготвен сум на секаква работа.“
Капетанот Јоргос го погледна со скепса:
„Македонец. Четник? Опасност за бродот.“
„Не, Капетане. Работник. Бегалец. Тутун сум работел цел живот. Сакам само нов воздух. Ќе работам без плата, само да ме однесеш.“
Јоргос се двоумеше, но виде сила и очај во очите на Димитар. Бродот беше стар и им требаше силна рака.
„Ќе бидеш ложач во машинското одделение. Тешка работа. Ако преживееш, си стигнал. Плаќаш со работа. Нема да ти плаќаме ни цент. Се согласуваш?“
„Се согласувам.“
Димитар беше прифатен. Се запозна со ложачите – Мирче и Стојан, двајца момци од Прилеп, кои му станаа блиски.
Бродот требаше да заплови за седум дена. Но, Солун беше полн со турска полиција.
Јоргос добил известување: на бродот имало сомнителни патници. На Димитар му требале лажни документи. Мирче го одведе кај еден Евреин во градот.
„Само за три дена можам да ти направам лажни документи. Но, ако ме фатат, сите сме готови.“
Димитар се согласи. Три дена живееше во страв, криејќи се во складиштата на пристаништето. Конечно, добил фалсификувани документи на име Димитриос Пападопулос – трговец од Крит. Но, турската полиција веќе беше на бродот, правејќи проверки.
Ден пред запловувањето, настана вистинска катастрофа. Главниот парен котел на Надеж протече.
Без котел, бродот не можеше да заплови. Јоргос беснееше. Поправката би траела со недели, а тоа би значело дека полицијата ќе добие време да ги открие сите нелегални патници.
Тука се покажа дека мускулите и искуството на Димитар од животот во планина се поважни од дипломатијата. Тој, Мирче и Стојан, работејќи во пеколното машинско одделение, користејќи импровизирани алатки и смола, успеаја да го закрпат котелот. Тоа беше груба, но функционална поправка.
„Ќе издржи ли до Америка, Димитре?“ – прашал Јоргос, гледајќи во импровизираното закрпување.
„Ќе издржи, Капетане. Само дај ми јаглен и време. Тоа што не го реши челикот, ќе го реши нашата македонска волја.“
На седмиот ден, пред зори, додека поголемиот дел од Солун сѐ уште спиеше, Капетанот Јоргос даде наредба.
Чадот од новиот јаглен се извиваше од оџакот на Надеж. Во машинското одделение, Димитар, Мирче и Стојан веќе беа облеани во пот.
Јоргос, кој беше задоволен од нивната работа, му намигна на Димитар:
„Димитриос Пападопулос, на повик од турската полиција, не знаеме кога запловуваме. Но, ако си во машинското, тогаш сега, веднаш запловуваме!“
Со огромен напор, Надеж го напушти солунското пристаниште. Бродот беше стар, тежок и бавен, но се движеше. Додека излегуваа од Егејското Море, Димитар знаеше дека го напушта последниот дел од Балканот што го видел.
Пред него беше големата авантура: тешката работа во утробата на бродот и неизвесниот, студен Атлантик, кој го делеше од Новиот Свет.
Патувањето на Надеж низ Медитеранот беше пеколно, но предвидливо. Во машинското одделение, каде што владееше жега и постојан страв од пукање на импровизираното закрпување, Димитар, Мирче и Стојан работеа како машини. Нивната македонска издржливост беше единственото нешто што го одржуваше стариот пароброд во живот.
По три недели, конечно стигнаа до Гибралтарскиот Теснец. Требаше да влезат во Атлантикот, но котелот, изморен од напорот, ја покажа својата слабост.
Капетанот Јоргос, свесен дека котелот нема да го издржи бесниот Атлантик, нареди итно застанување во Кадиз, Шпанија.
Пристаништето во Кадиз беше живо и бучно, сосема различно од метежот на Солун. Но, за екипажот тоа значеше ново чекање и нова опасност.
Набрзо стана јасно: закрпувањето на Димитар, иако генијално, не можеше да се поправи. Бродот Надеж мораше да остане во Кадиз за скап и долготраен ремонт. Неговиот транс-атлантски сон беше згаснат.
Јоргос ги собра екипажот на палубата, со тажен израз:
„Луѓе, ова е крајот за Надеж. Морам да останам овде и да го поправам бродот. Тоа ќе трае месеци. Но, вие не сте мои затвореници. Вашата надеж нема да згасне со мојот котел.“
Среќата ги погледна во ликот на еден нов, многу поголем и модерен (со дизел мотор, а не парен) брод кој беше закотвен веднаш до нив – шпанската товарна бродница „Санта Изабел“. Тој брод се припремаше да тргне за Њујорк за само два дена, натоварен со маслиново масло и вино.
Капетанот Јоргос, иако намуртен, беше чесен човек. Тој ја искористи својата стара мрежа на контакти на пристаништето и договори размена.
„Капетанот на Санта Изабел – дон Фернандо – бара итно работници. Ќе го преземе цел мој екипаж. Јас му гарантирам дека сте силни и молчеливи.“
Тоа беше брза, неочекувана транзиција. Екипажот на Надеж – сите ложачи, механичари, и Имер Албанецот – се преселија на палубата на Санта Изабел. Тие го оставија Јоргос сам на пристаништето, со неговиот болен, испушен брод.
На разделбата, Јоргос му се доближи на Димитар и му го подаде својот стар, излитен џебен часовник.
„Земи го ова, Димитриос Пападопулос. За да знаеш колку време ти останува да работиш за твојата слобода. Ти си чесен Македонец. Не заборавај зошто го напушти тој проклет Балкан.“
Димитар ја зеде раката на Капетанот Јоргос и кимна со главата.
Патот кон Атлантикот.
Два дена подоцна, во зори, „Санта Изабел“ заплови.
За Димитар, Мирче и Стојан, ова беше сосема нов свет. Наместо парен котел, имаше дизел мотор. Наместо пеколната жега, имаше само мирис на нафта и контролирана бучава. Работата беше многу полесна, но притисокот беше голем: тие беа странци во новиот екипаж, каде што мораа да се докажуваат од почеток.
Но, за прв пат по многу месеци, Димитар имаше чувство дека судбината е на негова страна. Додека Санта Изабел влегуваше во студените води на Атлантикот, запловувајќи кон далечниот западен хоризонт, тој го допре стариот џебен часовник и ја почувствува под нозете моќта на дизелот – сила што конечно го носеше кон Америка.
Бродот „Санта Изабел“, иако помодерен од Надеж, не беше луксузен патнички брод. Тоа беше товарен брод, а Македонците и другите бегалци беа сместени во пренаменетиот долен дел, заедно со стоката.
Монотонија и Страв
Патот траеше речиси триесет дена. Животот на море беше сурова монотонија: работа, јадење оскудна храна и спиење.
Димитар, Мирче и Стојан работеа во машинското одделение. Иако веќе немаше парен котел за ложење, тие беа одговорни за одржување на дизел моторот и за носење огромни товари со маслиново масло и вино.
Најтешка беше неизвесноста. На океанот, немаше турски полицајци, но имаше нешто многу пострашно – природата.
Бурата
На средината на патот, ги зафати силна атлантска бура. Брановите беа високи како планини. Бродот се лулаше диво, со крцкање на метал кое наликуваше на човечко стенкање.
Во темнината, додека бродот се бореше со брановите, многу од патниците плачеа. Димитар го фати Стојан за рамо.
„Не е ова Бабуна, но е силно, Димитре.“ – рече Стојан, пребледен.
„Не е Бабуна, но е како востание, Стојане. Треба да издржиме. Илинден беше потежок, овој пат барем не сме сами.“
Во тие моменти, македонските ложачи станаа столбот на екипажот. Тие не покажуваа страв. Со својата искусена сила, ги осигуруваа лабавите товари и му помагаа на италијанскиот екипаж да ја одржи контролата. Нивната непопустливост им донесе почит од капетанот Фернандо.
Њујорк, Америка
По речиси еден месец исцрпувачко патување, една студена декемвриска зора, се слушна ѕвоно од палубата.
„Копно! Америка!“
Сите патници и екипажот се собраа на палубата. Пред нив, низ утринската магла, почна да се оцртува силуетата на Њујорк. Изгледаше како град изграден од соништа, со неверојатно високи згради, кои се чинеа дека го допираат небото.
Димитар застана до оградата, неспособен да зборува. Мирче и Стојан стоеја до него. Симболот на божицата Либертас, со крената рака и факел, беше моќен призор за секој што доаѓаше од угнетениот Балкан.
Димитар, кој го виде сето зло на светот, почувствува солзи. Тоа не беа солзи на тага, туку на неверојатно олеснување.
„Слобода...“ – прошепоти Коста. – „Вистина ли е?“
Димитар ја извади раката од џебот и го допре стариот часовник на Капетанот Јоргос. „Не знам што е, Коста. Но, знам дека е почеток. Успеавме.“
Пристигнување на Островот Елис (Ellis Island)
Бродот Санта Изабел не застана директно на њујоршкото пристаниште. Сите мигранти беа префрлени со помали чамци до Островот Елис – портата кон Америка.
Димитар, чекаше во долгата, бучна сала. Ги слушаше илјадниците гласови на различни јазици, сите исплашени, но полни со надеж.
Пред него стоеше строг американски службеник со очила.
„Name?“
„Димитриос Пападопулос.“
„Occupation?“
Димитар се двоумеше, гледајќи ги своите груби раце. Не можеше да каже „револуционер“ или „четник“. Тој се сети на своето последно занимање.
„Ложач. Машински работник. И... градител.“ – додаде тој со сигурност.
Службеникот го запечати неговиот пасош. Димитар, Мирче и Стојан беа слободни.
Кога конечно ги напуштија зградите на Островот Елис и зачекорија на земјата на Менхетен, тие не видоа златни улици. Видоа само хаос, студ и потреба од работа. Но, во нивните очи немаше страв, туку само македонска волја. Тие знаеја дека овој пат, тие ќе се борат со мотиката и лопатата, а не со пушката – за да ја изградат слободата што им беше одземена дома.
